W Polsce działania o charakterze systemu konsorcyjnego rozpowszechniły się w latach 90-tych i polegały w głównej mierze na organizowaniu grup klientów celem finansowania zakupu produktów (np. samochodów) oraz udzielaniu pożyczek. Z tego okresu pochodzą najsłynniejsze polskie afery finansowe z udziałem podmiotów takich, jak: „Galicyjski Trust Kapitałowo-Inwestycyjny” założony w 1991 r. przez Stanisława Kotarbę czy „Bezpieczna Kasa Oszczędności” założona w 1989 r. przez Lecha Grobelnego.
Co roku do UOKiK wpływają dziesiątki spraw dotyczących systemu konsorcyjnego. W większości przypadków zgłaszający deklarują, że nie byli świadomi zagrożenia lub zostali wprowadzeni w błąd co do istoty zobowiązania, jakie podpisali. Klienci byli zapewniani o możliwości nabycia produktu w atrakcyjnym systemie ratalnym lub przyznania kredytu, a co więcej obiecywano im, że środki płatnicze lub towary otrzymają w najbliższym czasie.
Zwalczanie nieuczciwych praktyk rynkowych na gruncie polskiego prawodawstwa reguluje ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym z dnia 10 grudnia 2015 r. Z uwagi na charakter przedmiotowej regulacji, tj. przeciwdziałanie istotnym naruszeniom sfery ekonomicznej konsumenta, w rozdziale IV unormowane zostały przepisy karnoprawne sanujące działanie wypełniające znamiona czynów określonych jako nieuczciwa praktyka rynkowa.
Charakterystyka systemu konsorcyjnego
Zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym przez pojęcie „system konsorcyjny” rozumieć należy prowadzenie działalności gospodarczej polegającej na zarządzaniu mieniem gromadzonym w ramach grupy z udziałem konsumentów, utworzonej w celu sfinansowania zakupu produktu na rzecz uczestników grupy.
Wprowadzenie ww. zakazu w połączeniu z penalizacją takiego zachowania uzasadniano w projekcie do ustawy tym, że system jest korzystny wyłącznie dla osób, które otrzymają świadczenie najwcześniej, a organizatorzy pobierają od uczestników opłaty administracyjne bez ponoszenia odpowiedzialności za ewentualne nieprawidłowości. Jednym z argumentów były również liczne skargi konsumentów w przedmiocie wprowadzania w błąd przez przedstawicieli firm działających w systemie konsorcyjnym oraz problemy z końcowym rozliczeniem finansowym po rezygnacji lub wykluczeniu.
Współczesnym przykładem przedsiębiorstwa (parabanku) o charakterze działalności właściwej dla systemu konsorcyjnego była spółka Amber Gold z siedzibą w Gdańsku. Spółka po części realizowała założenia systemu konsorcyjnego, zgodnie z regułą, że generowanie zysków jest uzależnione od pozyskania nowych podmiotów, a zyski dotychczasowych wypłacane są po odnotowaniu wpłat od nowych.
Penalizacja systemu konsorcyjnego na gruncie ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym
Zgodnie z art. 16 ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym niezgodne z prawem jest zarówno prowadzenie, jak i organizowanie działalności w systemie konsorcyjnym. Omawiane uregulowanie ma charakter kompleksowy, co oznacza, że zakres czynu obejmuje działania podmiotu związane bezpośrednio bądź pośrednio z doprowadzeniem do utworzenia grupy z udziałem konsumentów celem finansowania zobowiązań w systemie konsorcyjnym.
Różne mogą być zatem formy zachowań kwalifikowanych jako organizowanie lub prowadzenie działania w systemie konsorcyjnym. Za organizowanie uznać można uzyskiwanie lub przysposobienie środków, jak również określenie planu oraz koordynacje działania. Natomiast prowadzenie systemu konsorcyjnego stanowi egzemplifikację sprawstwa kierowniczego, tj. zarządzanie rozwojem i funkcjonowaniem systemu.
Odpowiedzialności karnej podlega każdy, kto dopuści się działalności w systemie konsorcyjnym. Art. 16 ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym wprowadza zagrożenie karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat wobec podmiotu, który stosuje nieuczciwą praktykę rynkową polegającą bądź na zarządzaniu mieniem gromadzonym w ramach grupy z udziałem konsumentów w celu finansowania zakupu w systemie konsorcyjnym, bądź na organizowaniu takiej grupy konsumentów. Gdy wartość mienia zgromadzonego w celu finansowania zakupów w systemie konsorcyjnym jest wielka, będzie stanowić to typ kwalifikowany zagrożony karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.
Zważywszy, że odpowiedzialności karnej za przestępstwo podlegają jedynie osoby fizyczne, ustawodawca wprowadził do art. 16 klauzulę odpowiedzialności reprezentanta wskazującą, że karom określonym w art. 16 ust. 1-3 podlega także ten, „kto dopuszcza się czynów w nich określonych, działając w imieniu lub w interesie przedsiębiorcy prowadzącego działalność gospodarczą określoną w art. 10 ust. 1 lub 2”.
Za wadę obowiązującego unormowania uznaje się zawężenie przez ustawodawcę odpowiedzialności na gruncie art. 16 ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym do prowadzenia lub organizowania działalności z udziałem konsumentów. Zakresem ustawy nie zostały objęte systemy konsorcyjne z udziałem przedsiębiorców czy innych uczestników obrotu niebędących konsumentami.